что такое граматычная аснова у беларускай мове

Беларуская граматыка

Прывітанне, сябры! На гэтым сайце вы пазнаёміцеся с правіламі сучасная беларускай мовы. Поспехаў у навучанні!

Тыпы сказаў паводле граматычнай структуры

Па сваёй граматычнай структуры ўсе сказы падзяляюцца на простыя і складаныя.

Простым называецца сказ, які змяшчае ў сабе адну граматычную аснову: Скрозь лапкі хвоек і галінкі сінела неба гладзь (К-с); Вясною падалі пялёсткі, нібы сняжынкі, на мурог (Панч.); Ранкамі было светла і росна (І.М.). Граматычную аснову простага сказа складаюць дзейнік і выказнік або толькі адзін з галоўных членаў сказа, якія паясняюцца даданымі членамі сказа або ўжываюцца без іх.

Складаным называецца сказ, які складаецца з дзвюх і больш граматычных асноў, якія аб’ядноўваюцца паводле сэнсу і граматычна: Каб дасягнуць мэты, часам трэба да апошняй магчымасці змагацца з магутнаю сілаю абставін, іначай праваліш справу і прападзеш сам (В.Б.); За смугою зніклі вал і мястэчка, туманам завалакло і касцельныя званы (Грах.); Шчасце — гэта проста радасць, радасць чалавека, якому ўсё ж сяды-тады не шкодзіць пабыць толькі сам-насам з сабою і яшчэ — з цішынёю (Я.С.).

Простыя сказы бываюць:

Двухсастаўныя сказы ў сваім складзе маюць два саставы — састаў дзейніка і састаў выказніка: Дарогу абступіў чысты бор з меднаствольімі гонкімі соснамі (Хадк.); 3 голаю галавою ходзіць восень па ціхіх сваіх сцежках (К.Ч.); Поле сумавала пад густымі вятрамі, пад радасным пахам ядлоўцу (К.Ч.).

У аднасастаўных сказах ёсць толькі адзін граматычны састаў галоўнага члена сказа: Ад неба цягнула холадам, асабліва па начах (Т.Б.); I следу не засталося ад курлыкання жураўлёў, плаўнага руху гусей (К.Ч.); Восень. Раніца. Вакзал (Р.Б.).

Двухсастаўныя і аднасастаўныя сказы бываюць развітыя, у складзе якіх, акрамя галоўных, ёсць і даданыя члены сказа: Бялявыя зімовыя хмары нізка навіслі над
змярцвелаю зямлёю (К-с); Адным пальцам і гузік цяжка зашпіліць (Прык.); На дварэ густа пачынала цямнець (Жук); і неразвітыя, калі складаюцца толькі з галоўных членаў або з аднаго з іх; Прыйшла восень (Пташ.); Узняўся вецер. Бліскае маланка (Нях.); Цёмна. Вусцішна (Каратк.); Вось і фронт. Лясок. Лагчына (Вр.).

Простыя сказы падзяляюцца на:

Сінтаксічна падзельныя — сказы, у якіх можна вызначыць члены сказа: Калышуцца на палянах ліловьія махнатыя «сны» (Каратк.); Вось польскі ручнік, вось украінскі, а вось і беларускі. На Беларусі вядома больш за сто спосабаў вышыўкі (Каратк.); Пачало змяркацца. Трэба было паклапаціцца пра начлег (Кір.).

У сінтаксічна непадзельных сказах нельга выдзеліць ні галоўных, ні даданых членаў сказа: «Здаролсыўся? Змарыўся?» — «Не» (А.К.); «Гм! Так! Так! Помню, – рэзюмаваў успаміны пра былое Цімох. – А цяпер, значыцца, ваяваць з панам?» (К-с); «Вось як! Пан жанаты?» — «Быў жанаты, ды аўдавеў…» (А.К.). Сказы Не. Гм! Так, так! Вось як! — сінтаксічна непадзельныя.

Простыя сказы бываюць:

Ускладненыя — гэта сказы, якія маюць у сваім складзе аднародныя члены сказа, адасобленыя члены сказа, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, зваротак: Нізкія воблакі, шчодра пасыпаўшы снегам зямлю, падняліся вышэй (К-с); Ядвіся, моцная дзяўчына з хвалістымі каштанавымі валасамі, поркалася ля печы: то падлівала гаршчок, то падкладвала трэскі ў агонь (Пестр.); Бураў, відаць было, неяк утаймаваў свой боль, расплюшчыў вочьі, паўзіраўся між цёмных хваін у трохі святлявае начное неба (В.Б.); А дзядзечка! Мой залаценькі! Пастаў нам соку, даражэнькі! (К-с); Бацька і маці сядзяць шчаслівыя, пазіраючы, як на кветачкі, на ўсіх сваіх семярых дзяцей (А.Л.).

Няўскладненыя сказы ў сваім складзе не маюць ні аднародных членаў сказа, ні адасобленых членаў сказа, ні пабочных і ўстаўных канструкцый, ні звароткаў: Маленькім сінявокім чалавекам каменьчыкі збіраў я ля вады (Панч.); Колькі жыцця пад вусатым калоссем! (Б.); Мікіта заставаўся жыць у старой хаце (Пестр.).

Простыя сказы могуць быць:

Поўнымі лічацца сказы, у якіх ёсць усе структурна неабходныя члены сказа. Поўнымі бываюць двухсастаўныя і аднасастаўныя сказы, развітыя і неразвітыя: Лес, ахінуўшьі свае плечы белаю накідкаю, урачыста захоўвае цішыню і спакой (К-с); Тут, пад стагадовымі соснамі, пад волатамі-дубамі, было зусім зацішна (Шам.). Няпоўныя — такія сказы, у якіх апушчаны галоўны або даданы член сказа: Непраглядная бездань за акном (Б.); Зноўку пара хараства (Луж.).

Источник

Ўсе словы ў рускай мове так ці інакш падпарадкоўваюцца правілах і паняццях, звязаных з ім. Адным з такіх паняццяў з’яўляецца граматычная форма. Кожны з нас, прыступаючы да вывучэння рускай мовы, абавязкова сутыкаецца з разглядаемым правілам.

парадыгма

інструменты мовы

Такім чынам можна пазначыць род, склон і лік назоўнікаў, прыметнікаў, дзеепрыметнікаў і займеннікаў. Суфіксы ж, у сваю чаргу, закліканы адлюстраваць форму дзеяслова ў мінулым часе, форму дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў. Націск паказвае род, лік назоўнікаў, формы відаў дзеяслова. Прыназоўнікі патрэбныя для абазначэння склонаў назоўнікаў, лічэбнікаў і займеннікаў.

варыятыўнасць

адзінкі маўлення

Як з цаглінак будуецца дом, так і з слоў утворыцца гаворка. Яны маюць уласную фанетычных структуру і граматычнае значэнне. Часам яны вымаўляюцца аднолькава, але маюць зусім розны сэнс.

граматычнае ўтрыманне

Словы, якія абазначаюць дзеянні

Граматычная форма дзеяслова ў рускай мове характарызуецца шасцю катэгорыямі: закладу, ладу, колькасці, часу, асобы, роду. Акрамя гэтага, у мове ўжываецца тры выгляду ладу дзеясловаў:

аснова асноў

Асновай граматычных формаў лічацца моўныя знакі, неабходныя для таго, каб пазначыць граматычнае значэнне слова. Граматычныя формы падпадзяляюць на словаўтваральныя і словоизменительные. Формы бываюць лексічныя і граматычныя. Але ні ў якім разе нельга блытаць роднасныя словы з граматычнымі формамі слоў. Гэта розныя рэчы.

Роднасныя словы аб’яднаныя агульным коранем, але ўсё ж гэта розныя словы! Дом, хатні, бяздомны, гаспадарлівыя. Калі казаць аб правільнай граматычнай форме слова «дом», то гэта будзе, да прыкладу, дома, домам, каля дома, дамоў.

Формы са складанасцю

Пішацца па-іншаму, чым чуецца

Існуюць таксама адмысловыя формы слоў, якія пачынаюцца з дву-, двуг- або двух-. Трэба запомніць, як правільна пісаць: двухгаловы, двухрогі, двухрадкоўі, двухгадовае, двухтомнік, двухгорбы, двухтомнік, двухрукіх, двугривенник. Варта таксама запомніць правільнасць вымаўлення такіх слоў як выплачаны, аплачаны, заплачаных. А ці не уплОченный, заплОченный, оплОченный.

розныя формы

У рускай мове прадстаўлены наступныя віды граматычных формаў:

абагульненне

Источник

Урок беларускай мовы па тэме «Спосабы выражэння дзейніка» (8 клас)

Тэма: Спосабы выражэння дзейніка (8 клас)

Абсталяванне : мультымедыйны праектар, прэзентацыя « Спосабы выражэння дзейніка », карткі для тэставай работы.

Эпіграф : Душу і сэрца ў работу кладзі,

Кожнай секундай у працы даражы. (дэвіз урока)

I . Арганізацыйны момант.

Настаўнік: Дзень добры! Вы сядайце, калі ласка.

Прыйшла сустрэч жаданая пара.

Вас запрашаю на ўрок, бы ў казку.

Жадаю шчасця, поспехаў, дабра.

II . Псіхалагічны настрой вучняў. Матывацыя вучэбнай дзейнасці.

1. Вызначэнне тэмы і мэты ўрока.

2. Знаёмства з формай і планам урока.

Настаўнік: Урок наш адбудзецца ў незвычайнай форме. Сёння мы з вамі праводзім пасяджэнне вучонага савета . На пасяджэнні прысутнічаюць акадэмікі і прафесары.

Для абмеркавання на пасяджэнне вучонага савета выносяцца наступныя пытанні:

III . Работа па актуалізацыі і паглыбленні ведаў.

Асноўная адзінка сінтаксісу, сродак фарміравання, выражэння і паведамлення думкі называецца… (сказ)

У адрозненне ад словазлучэння сказ мае… (граматычную аснову)

І характарызуецца… (інтанацыйнай завершанасцю)

Просты сказ – гэта сказ, у якім… (адна граматычная аснова)

Сказ, у якім дзве і больш граматычных асноў, называецца… (складаным)

Галоўнымі членамі сказа з’яўляюцца… (дзейнік і выказнік)

Дзейнік і выказнік складаюць… (граматычную аснову)

Двухсастаўнымі называюцца сказы… ( граматычная аснова якіх складаецца з дзейніка і выказніка)

Неразвіты сказ– гэта… (двухсастаўны сказ, які складаецца толькі з дзейніка і выказніка)

Развіты сказ – гэта… (двухсастаўны сказ,у склад якога, апрача дзейніка і выказніка, уваходзяць даданыя члены сказа)

2. Тэставая работа з самаправеркай.

1) Адзначце правільнае сцвярджэнне:

а) адну граматычную аснову

б) дзве граматычныя асновы

2) Адзначце простыя двухсастаўныя сказы:

а) Прайшоў лёгкі дожджык.

в) Кожны быў заняты сваёй справай.

г) Уздыхнуў вецер — свежым лісцем зашамацела бяроза.

а) Ад песень птушак гай звініць.

в) У небе не было ніводнай аблачынкі.

г) Набліжаецца навальніца.

4) Адзначце сказы, дзе правільна падкрэслена граматычная аснова:

а) Маці апранула дзіця.

г) Лабановіч часта думаў аб незнаёмай дзяўчыне.

5) Адзначце сказы, дзе правільна зроблены сінтаксічны разбор:

САМАПРАВЕРКА: 1) а; 2) а, в; 3) б, г; 4) а, в; 5) а, б, в.

3. Акцэнталагічная хвілінка.

С і вы конь, сів ы плашч; аб’ і нець, в у сы; а тлас (геаграфічны), атл а с (тканіна); разв і ты сказ, развіт ы чалавек.

IV . Тлумачэнне новага матэрыялу.

2. Калектыўная работа па тлумачэнні прыкладаў у табліцы.

СПОСАБЫ ВЫРАЖЭННЯ ДЗЕЙНІКА

За белым поплавам дарога вывела да шляху.

А незвычайнае пачынае вабіць з калыскі.

Заўсёды – акалічнаснае прыслоўе часу.

Выклічнікі і гукапераймальныя словы

Толькі “ буль-бу-у-ух ” чуецца па баках.

Але – супастаўляльны злучнік.

Вось гэтыя “ быццам ”, “ можа ” і “ нібыта ” інтрыгуюць нас.

Па-над – складаны прыназоўнік.

Яна неяк адразу супакоіла маці.

Неазначальная форма дзеяслова

Вучыцца – вялікая асалода.

Сінтаксічна непадзельнае словазлучэнне

Некалькі тыдняў за працай прайшлі.

3. Вучні адказваюць на пытанні і робяць вывады:

? Якімі часцінамі мовы выражаецца дзейнік.

? Якія спосабы выражэння дзейніка часцей сустракаюцца ў моўнай практыцы.

Хто любіць нашу Беларусь, падыміцеся.

Нізка зямлі нашай пакланіцеся.

За шчаслівы дзень учарашні,

І за сённяшні, і заўтрашні.

Да сонца падцягніцеся,

Улева, управа павярніцеся.

VI . Замацаванне вывучанага матэрыялу.

1. Запіс сказаў пад дыктоўку. Самастойная работа па вызначэнні ў сказах дзейніка і спосабах яго выражэння.

1) Вучні выканалі заданне.

2) Яны закончылі працу своечасова.

3) Малы не спаў усю ноч.

4) Усё перажытае з гадамі згладжваецца ў памяці.

5) Будаваць – гэта сапраўды цікава.

6) З гаю далятае “ку-ку”.

Чаму ў першым сказе можна дапусціць памылку пры вызначэнні дзейніка?

Вуліцы цёплы дожджык паліў.

Вуліцы прыбраліся да ўрачыстасці.

Як знайсці дзейнік:

1. Удумайся ў сэнс сказа.

2. Задай сэнсавае пытанне — пра каго, пра што ідзе размова?

3. Пераканайся, што знойдзенае слова стаіць у назоўным склоне і да яго можна паставіць пытанне хто? што?

3. Чаму прыведзеныя сказы выклікаюць смех? Запішы правільны варыянт сказаў.

1. Дзіцячы сад «Вавёрачка» прымае дзяцей пасля капітальнага рамонту.

2. Ва ўнівермагу праводзіцца выстава-продаж тавараў для мужчын вясенне-летняга сезона.

3. У вялікім асартыменце ёсць упрыгожванні для жанчын замежнай вытворчасці.

4. Я даўно шукаю патэльню для яечні і бліноў з нержавеючай сталі.

4. Складзі і запішы сказы, каб у іх дзейнікамі былі наступныя словы і словазлучэнні. Рэспубліка Беларусь, кожны вучань, Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, чалавек да дзесяці.

Настаўнік: Наша пасяджэнне вучонага савета заканчваецца. Я думаю, кожны з вас вынес з яго нешта новае і патрэбнае.

(методыка “Дрэва ведаў”)

I Х. Дамашняе заданне.

Курс повышения квалификации

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Курс профессиональной переподготовки

Охрана труда

Ищем педагогов в команду «Инфоурок»

Номер материала: ДБ-1142581

Международная дистанционная олимпиада Осень 2021

Не нашли то что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Безлимитный доступ к занятиям с онлайн-репетиторами

Выгоднее, чем оплачивать каждое занятие отдельно

Российский совет олимпиад школьников намерен усилить требования к олимпиадам

Время чтения: 2 минуты

В России выбрали топ-10 вузов по работе со СМИ и контентом

Время чтения: 3 минуты

Минпросвещения разрабатывает образовательный минимум для подготовки педагогов

Время чтения: 2 минуты

Рособрнадзор откажется от ОС Windows при проведении ЕГЭ до конца 2024 года

Время чтения: 1 минута

В Северной Осетии организовали бесплатные онлайн-курсы по подготовке к ЕГЭ

Время чтения: 1 минута

В 16 регионах ввели обязательную вакцинацию для студентов старше 18 лет

Время чтения: 1 минута

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Граматычныя, фанетычныя, сінтаксічныя асаблівасці беларускай мовы (аналіз тэксту)

ГРАМАТЫЧНЫЯ, ФАНЕТЫЧНЫЯ, СІНТАКСІЧНЫЯ

АСАБЛІВАСЦІ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

ПАНЯЦЦЕ ЭКАНАМІЧНАЙ СІСТЭМЫ

Усе бакі эканомікі знаходзяцца ў цеснай узаемасувязі, у сістэме. Таму эканоміка разглядаецца як склад а ная эканамічная сістэма.

Эканамічная сістэма – складаная, упарадкаваная сукупнасць эканамічных адносін, відаў гаспадарчай дзейнасці грамадства, якая здзяйсняецца ў формах вызначаных вытворчых і сацыяльных адносін і сацыяльных інстытутаў, мэтай якой з ’ яўляецца задавальненне патрэбаў грамадства ў матэрыяльных дабротах і паслугах.

Складанасць і шматграннасць паняцця эканамічная сістэма абумоўлівае адрозненне тэарэтыка-метадалагічных падыходаў да аналізу яе структуры і дынамікі.

У сусветнай эканамічнай літаратуры эканамічныя сістэмы аналізуюцца паводле розных крытэрыяў.

У якасці крытэрыяў выкарыстоўваюцца, першым чынам:

2) дамінуючая форма каардынацыі дзеянняў гаспадарчых суб ’ ектаў;

3) узровень тэхналагічнага развіцця;

4) сукупнасць элементаў матэрыяльнай і духоўнай культуры.

Катэгорыі “ фармацыя ” і “ цывілізацыя ” нельга супрацьпастаўляць. У іх гістарычны прагрэс тлумачыцца з розных пунктаў гледжання. У першым дамінантнай з ’ яўляецца эканоміка, у другім – агульначалавечыя каштоўнасці. Яны тлумачаць свет і яго развіццё. Цывілізацыя звязаная не столькі з матэрыяльнымі, колькі з духоўнымі аспектамі грамадскага развіцця. Прычым з той іх часткай, якая вызначаецца наяўным спосабам вытворчасці. Пад цывілізацыяй маецца на ўвазе лад матэрыяльнага і духоўнага жыцця людзей, які склаўся, і асноўныя рысы якога ўстойліва прайграваюцца ў дадзеным грамадстве на працягу доўгага часу. Асноўнымі кампанентамі эканамічнай сістэмы з ’ яўляюцца:

а) К омплекс заканадаўчых актаў. Эканамічная сістэма выяўляецца як сукупнасць прынцыпаў, правіл гаспадарання, якія вызначаюць змест эканамічных адносін на стадыі вытворчасці, размеркаванне, абмен і спажыванне вырабленага прадукта, а таксама рэжым выкарыстання вольных выгод. Заканадаўчыя акты, якія рэгулююць эканамічную дзейнасць, уключаюць: Канстытуцыю краіны, Падатковы, Банкаўскі, Інвестыцыйны кодэксы, Працоўны кодэкс, сукупнасць спецыяльных законаў аб уласнасці, акцыянерных грамадствах, канкурэнцыі і антыманапольнай дзейнасці, прадпрыемстве і прадпрыймальніцтве, замежных інвестыцыях і гэтак далей.

б) І нстытуты або арганізацыі. І н стытуцыйная структура эканамічнай сістэмы ўключае парламент краіны, органы выканаўчай улады, банкаўскую сістэму, прафсаюзы, асацыяцыі, саюзы прадпрымальнікаў.

в) С посаб функцыянавання эканомікі. Варта вылучыць і сацыяльна-эканамічную структуру дадзенай сістэмы: наяўнасць формаў уласнасці, спосабу яднання працоўнай сілы і сродкаў вытворчасці і гэтак далей.

г) С посабы вядзення гаспадаркі. Спосабы вядзення гаспадаркі вядомыя як гаспадарчы механізм – сукупнасць формаў і метадаў гаспадарання, рэальных эканамічных узаемасувязя ў гаспадарчых суб ’ ектаў.

д) Механізм каардынацыі. Механізм каардынацыі – прыняты парадак выпрацоўкі рашэнняў і ўзгадненне зацікаўленасці меркавання ў абмежаваных эканамічных рэсурсаў грамадства.

Механізм каардынацыі аказвае моцнае ўздзеянне на развіццё іншых сфер жыцця.

Так, прынцыпы каардынацыі, выкарыстаныя ў рэальным сектары эканомікі, вельмі часта, без істотных змен, выкарыстоўваюцца пры арганізацыі адукацыі, спорту, культуры, сістэмы аховы здароўя і гэтак далей.

Падкрэсліце ў тэксце запазычаныя словы, у дужках пазначце, па якой

прымеце вызначылі паходжанне слова.

У якасці кры тэ рыяў ( цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты) выкарыстоўваюцца, першым чынам:

1) ф ормы (наяўнасць [ф]) ўласнасці;

Источник

Марфалогія як падраздзел граматыкі

Часціны мовы як лексіка-граматычныя класы слоў

Прынцыпы аб’яднання слоў у часціны мовы Словы мовы аб’ядноўваюцца ў пэўныя лексіка-граматычныя класы – часціны мовы. Падзел слоў на часціны мовы адбываецца на аснове іх абагульненага лексічнага значэння, марфалагічных прымет (граматычных катэгорый), сінтаксічнай функцыі ў сказе і асаблівасці сістэмы словаўтварэння.Абагульненае значэнне кожнай часціны мовы з’яўляецца адцягненным ад лексічных значэнняў слоў гэтага класа. Так, да назоўнікаў адносяцца словы з рознымі лексічнымі значэннямі: аловак, брат, гай, кніга, поле, аднак усе назоўнікі маюць абагульненае значэнне прадметнасці. Для дзеяслова абагульненае значэнне – гэта значэнне дзеяння, стану як працэсу, для прыметніка – прыметы. Кожнай часціне мовы ўласцівы свае марфалагічныя прыметы (граматычныя катэгорыі). Так, абагульненае значэнне прадметнасці ў назоўніку выражаецца катэгорыямі роду, ліку і склону, а абагульненае значэнне дзеяння, стану як працэсу ў дзеяслове – катэгорыямі часу, ладу, асобы, трывання, стану і інш. Словам кожнай часціны мовы ўласцівы свае асноўныя сінтаксічныя функцыі. Напрыклад, назоўнік у сказе выконвае ролю дзейніка або дапаўнення, дзеяслоў – выказніка. Адрозніваюцца словы розных часцін мовы сваім словаўтварэннем і формазмяненнем. Так, назоўнікі і прыметнікі найбольш актыўна ўтвараюцца з дапамогай суфіксаў, дзеясловы — з дапамогай прыставак, нульсуфіксальны спосаб і абрэвіяцыя характэрны толькі для назоўнікаў і г. д. Такім чынам, часціны мовы — гэта лексіка-граматычныя класы слоў, якія характарызуюцца абагульненым значэннем, уласцівымі ім марфалагічнымі прыметамі, асноўнымі сінтаксічнымі функцыямі, спосабамі словаўтварэння. Сістэма часцін мовы ў сучаснай беларускай літаратурнай мове У сучаснай беларускай мове традыцыйна выдзяляюць

дзесяць часцін мовы: назоўнік, прыметнік, лічэбнік, займеннік, дзеяслоў, прыслоўе, прыназоўнік, злучнік, часціцы, выклічнік. Паводле ступені самастойнасці, сістэмы марфалагічных прымет, характару сінтаксічных функцый у сказе часціны мовы падзяляюцца на два разрады — самастойныя і службовыя.

Сярод самастойныя часціны мовы адрозніваюць пяць зменных (назоўнік, прыметнік, лічэбнік, займеннік скланяюцца, дзеяслоў спрагаецца) і адну нязменную (прыслоўе). Словы, якія ўваходзяць усклад гэтых часцін мовы, маюць лексічнае значэнне, намінатыўную функцыю (называюць прадметы, прыметы, дзеянні), з’яўляюцца членамі сказа.Сярод несамастойных часцін мовы адрозніваюць службовыя часціны мовы (прыназоўнікі, злучнікі, часціцы) і выклічнік. Яны не маюць лексічнага значэння і граматычных катэгорый, не выконваюць намінатыўнай функцыі і не з’яўляюцца членамі сказа. Гэтыя часціны мовы выконваюць службовыя функцыі ў словазлучэннях і сказах: паказваюць на адносіны паміж словамі (прыназоўнікі), звязваюць паміж сабой словы і часткі сказа (злучнікі), надаюць словам або сказам розныя сэнсавыя, мадальныя і эмацыянальныя адценні (часціцы). Выклічнікі не выконваюць ні намінатыўнай, ні службовай функцыі. Гэта нязменныя словы, якія выражаюць пачуцці і волевыяўленні чалавека, не называючы іх. Разгледжаныя часціны мовы не ахопліваюць усіх слоў. У некаторых граматыках і падручніках вылучаюцца ў асобны лексіка-граматычны разрад безасабова-прэдыкатыўныя словы. Гэта нязменныя словы, якія выконваюць ролю выказніка ў безасабовых сказах: весела, добра, прыемна, чыста. Не ўключаюцца ў часціны мовы мадальныя словы, якія з’яўляюцца сродкам выражэння адносін асобы да зместу выказвання і ў сказе выступаюць у ролі пабочных слоў: безумоўна, канечне, напэўна, мусіць. Па-за межамі часцін мовы застаюцца гукапераймальныя словы, якія перадаюць гукі жывой і нежывой прыроды: мяў, му, гаў-гаў. Словы могуць пераходзіць з адной часціны мовы ў другую, што найчасцей абумоўлена зменай сінтаксічнай функцыіі. Напрыклад: Добрае слова не забываецца (Прык.). Добрае чуваць далѐка, а благое яшчэ далей (Прык.). Такі пераход разглядаецца як адзін са спосабаў утварэння новых слоу.

Назоўнік як часціна мовы

Назоўнікі адказваюць на пытанні х т о? або ш т о?. Агульнае значэнне прадметнасці назоўнікаў выяўляецца праз незалежныя граматычныя катэгорыі роду, ліку і склону.

Назоўнік можа быць у сказе таксама выказнікам, акалічнасцю, недапасаваным азначэннем:Малыя дрывасекі – браты (Бяд.). Побач чыгункі стаяў высокі стары лес (К-с). Сцяжынка да вѐскі гублялася ў густым арэшніку (Гал.).

агульныя і ўласныя назвы:

канкрэтныя і абстрактныя паняцці,

адушаўлѐныя і неадушаўлѐныя,

рэчыўныя і адзінкавыя прадметы.

Агульныя назоўнікі – гэта назвы цэлых класаў аднародных прадметаў, жывых істот, з’яў прыроды, паняццяў: будынак, горад, вецер, студэнт.

Уласныя назоўнікі — індывідуальныя назвы людзей, жывѐл, геаграфічных аб’ектаў, прадпрыемстваў, газет, часопісаў, марак і гатункаў вырабаў і інш.

Канкрэтныя назоўнікі з’яўляюцца назвамі прадметаў, што існуюць у рэчаіснасці: будынак, крэсла, дрэва; з’яў прыроды: навальніца, вецер; да канкрэтных адносяцца некаторыя назоўнікі, якія абазначаюць грамадскія падзеі, дзеянні, стан, калі яны ўяўляюцца канкрэтна, паддаюцца лічэнню і змяняюцца па ліках: адна рэвалюцыя, дзве рэвалюцыі..

Да рэчыўных назоўнікаў адносяцца назвы металаў і выкапняў: золата, алюміній, нафта; хімічных элементаў і злучэнняў: вадарод, гелій, хлор; прадуктаў харчавання: малако, хлеб, кава; лекаў: анальгін, аспірын; тканін: шоўк, атлас і інш. Такія рэчывы можна дзяліць на часткі, пры гэтым яны захоўваюць назву цэлага. Рэчыўныя назоўнікі, як і зборныя, не паддаюцца лічэнню, але яны могуць вымярацца: кілаграм цукру, літр алею. Такія назоўнікі часцей за ўсѐ ўжываюцца ў форме адзіночнага ліку і не спалучаюцца з колькаснымі лічэбнікамі: цукар, малако, чай, алей, але могуць спалучацца з няпэўна- колькаснымі словамі шмат, мала, многа, трохі, гэтулькі, колькі, столькі, некалькі: многа бульбы, мала кіслароду, трохі солі. Некаторыя рэчыўныя назоўнікі маюць форму толькі множнага ліку: духі, дрожджы, апілкі,

Катэгорыя роду

Назоўнікі ў форме адзіночнага ліку належаць да аднаго з трох родаў:

Катэгорыя ліку назоўнікаў

У сучаснай беларускай мове большасць назоўнікаў мае формы адзіночнага і множнага ліку.

Катогорыя склону назоўнікаў.Сістэма склонаў у сучаснай беларускай мове

У сказах і словазлучэннях назоўнікі звязваюцца з іншымі словамі. Пры гэтым яны змяняюць свае канчаткі па склонах. Граматычная катэгорыя склону выражае адносіны да іншых слоў у словазлучэннях і сказах. Такім чынам, склон — граматычная катэгорыя, якая паказвае адносіны назоўніка да іншых слоў у словазлучэннях і сказах. У сучаснай беларускай мове шэсць склонаў:

— назоўны (адказвае на пытанні х т о?, ш т о?);

— родны (к а г о?, ч а г о?);

— давальны (к а м у?, ч а м у?);

— вінавальны (к а г о?, ш т о?);

— творны (к і м?, ч ы м?);

— месны (п а кім?, н а ч ы м?, у ч ы м?).

Назоўны склон называецца прамым, астатнія — ускоснымі. У сучаснай беларускай мове назоўны склон ніколі не ўжываецца з прыназоўнікамі, а месны, наадварот, толькі з прыназоўнікамі. Усе астатнія склоны могуць ужывацца як з прыназоўнікамі, так і без іх. У сказе ці ў словазлучэнні прыназоўнікі ўдакладняюць значэнне склонавай формы (параўн.: чытаць да ночы (часавае значэнне), даехаць да горада (прасторавае значэнне), пашана да бацькоў (аб’ектнае значэнне). Форма назоўнага склону адзіночнага ліку з’яўляецца пачатковай формай назоўніка.Старажытная беларуская мова мела сѐмы склон — клічны. У сучаснай беларускай мове формай клічнага склону выражаецца зваротак: Кінь, хлопча, мары сніць (К-с). Асноўныя значэнні склонаў.Назоўны склон абазначае суб’ект дзеяння, выконвае функцыю дзейніка двухсастаўнога сказа і галоўнага члена намінатыўнага сказа.Кожны ўскосны склон ужываецца з пэўным значэннем:

Родны склон можа абазначаць:

— частку ад цэлага: глыток вады, літр малака, вугал стала;

— аб’ект дзеяння: напісанне дыктанта, уборка сена;

— аб’ект пры адмаўленым дзеянні: не выкапаць бульбы, не вывучыць верша;

— адносіны асобы, прадмета да іншай асобы, прадмета: сябар сям’і, выхавацель групы;

— аб’ект часовага карыстання: папрасіць ключа, пазычыць грошай;

— прыналежнасць: цацка дзіцяці, словы дачкі;

— азначальнае значэнне: тэма выступлення, успаміны дзяцінства;

— часавае значэнне: працаваць з раніцы, чакаць да вечара;

— прасторавае значэнне: стаяць каля дарогі, пайсці ад лесу;

— значэнне мэты: жыць для дзяцей, падрыхтавацца да заняткаў;

— значэнне прычыны: смяяцца ад радасці, плакаць з гора.

Давальны склон абазначае:

— ускосны суб’ект: дзіцяці не спіцца; быць удзячным бацькам;- адрасат, на які накіравана дзеянне: дзякаваць настаўнікам, усміхацца малому.

Вінавальны склон абазначае:

— прамы аб’ект: любіць дзяцей, пісацьдыктоўку;

— прадмет думкі, пачуцця, мовы: думаць пра маці, клапаціцца пра старэйшых;

— прастору: накіравацца ў школу, пабегчы на пляцоўку.

Творны склон абазначае:

— прыладу, прадмет дзеяння: пісаць алоўкам, зрэзаць нажом;

— ускосны суб’ект: пахне сенам, павеяла водарам;

— сумеснасць: бацька з сынам, выхавацель з дзецьмі;

— час: чытаць вечарамі, прагулка ціхім ранкам;

— прастору: стаяць за дубам, ісці лесам;

— спосаб дзеяння і параўнання: гаварыць басам, ісці ланцужком.

— прычыну: нагаварыць са злосці, памыліцца па маладосці;

— аб’ект: дагавор аб супрацоўніцтве, закон аб адукацыі;

— стану: быць у роспачы, застыць у здзіўленні, зайсціся ў плач

Скланенне назоўнікаў.Тыпы скланення назоўнікаў

Скланенне— гэта змяненне назоўнікаў па склонах у адзіночным і множным ліку. У залежнасці ад склонавых канчаткаў і роду назоўнікі падзяляюцца на тры тыпы скланення: першае, другое і трэцяе. Тып скланення вызначаецца па назоўным склоне адзіночнага ліку з улікам катэгорыі роду назоўніка.

Назоўнікі І, ІІ, ІІІ скланенняў, асаблівасці склонавых канчанкаў

Скланенне назоўнікаў у множным ліку

Рознаскланяльныя назоўнікі

Да рознаскланяльных назоўнікаў адносяцца:

— назоўнікі агульнага роду, калі яны абазначаюць асоб мужчынскага полу: забіяка, гарэза, цѐзка, ціхоня, плакса, сведка.

Нескланяльныя назоўнікі

У сучаснай беларускай мове ѐсць назоўнікі, якія не змяняюцца па склонах і не маюць склонавых канчаткаў. Гэта нескланяльныя назоўнікі. Да іх адносяцца:

— агульныя назоўнікі іншамоўнага паходжання на галосны: дэпо, джакузі, кенгуру;

— уласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання на галосны: Дзідро, Гюго, Дзюма, Баку;

— жаночыя прозвішчы на зычны: Атраховіч, Сінюк, Кавалевіч;

— складанаскарочаныя словы, утвораныя з пачатковых літар: БДПУ, ВНУ, АТС.Склон нескланяльных назоўнікаў вызначаецца сінтаксічна, г.зн. па іх сувяззі з іншымі словамі.

Ад’ектыўнае (прыметнікавае) скланенне

Да ад’ектыўнага тыпу скланення адносяцца назоўнікі, якія скланяюцца, як прыметнікі: паранены, прыёмная, абязбольваючае, Гартны, Кавалеўская, Каліноўскі.

Змешанае скланенне

Параўнаем: тапанімічныя назвы змяняюцца паводле I субстантыўнага скланення (Н. Петрыкаў, Р. Петрыкава, Д. Петрыкаву, В. Петрыкаў, Т. Петрыкавам, М. у Петрыкаве),а мужчынскія прозвішчы – паводле змешанага тыпу скланення: у творным склоне назоўнік мае канчатак прыметніка, а ва ўсіх іншых – назоўніка (Н. Петрыкаў—□ Антось, Р. Петрыкав-а Антося, Д. Петрыкав-у Антосю, В. Петрыкав-а Антося, Т. Петрыкав-ымАнтосем, М. пры Петрыкав-е Антосю). Жаночыя прозвішчы ў назоўным і вінавальным склонах маюць канчаткі назоўнікаў, а ва ўсіх ускосных – прыметнікаў (Н. Кавалёв-а, Р. Кавалёв-ай, Д. Кавалёв-ай, В. Кавалёв-у, Т. Кавалёв-ай, М. пры Кавалёв-ай).

Нулявое скланенне

Да нулявога тыпу скланення адносяцца назоўнікі, якія ва ўскосных склонах маюць аманімічныя формы: рандэву, Ляўко, Кармэн, Баранавых.

Па-за сістэмай скланення знаходзяцца множналікавыя назоўнікі (цымбалы, канікулы, шпалеры, Віскулі, Сілічы), таму што ў множным ліку ў сучаснай беларускай мове адбылася ўніфікацыя канчаткаў розных скланенняў.

Скланенне асабовых імѐнаў, прозвішчаў і геаграфічных назваў

Імѐны і прозвішчы мужчынскага роду, якія заканчваюцца на зычны, а таксама назоўнікі мужчынскага роду, што абазначаюць геаграфічныя назвы, скланяюцца як агульныя назоўнікі 2-га скланення: Р. Садовіча Алеся, горада Слуцка; М. (пры) Садовічу Алесю, у горадзе Слуцку. Прозвішчы асоб жаночага полу, якія заканчваюцца на зычны, не змяняюцца: Зосьцы Верас, з Нінаю Колас, Марыі Пашкевіч.

Не скланяюцца прозвішчы асоб мужчынскага і жаночага полу, якія заканчваюцца на –о: Гурло, Лапко, Санько

Словаўтварэнне назоўнікаў

Назоўнікі ўтвааюцца ўсімі спосабамі словаўтварэння. Найбольш пашыраныя з іх – суфіксальны спосаб і складанне асноў.

Утварэнне складаных назоўнікаў шляхам аб’яднання частак скарочаных слоў называецца абрэвіяцыяй. Складанаскарочаныя словы (абрэвіятуры) могуць утварацца з пачатковых гукаў: БДПУ, АТС; з часткі першага слова і пачатковых гукаў наступных слоў: завуч, аблана; з частак слоў: мапед, прафкам, з часткі аднаго слова і поўнага другога слова: медпункт, санстанцыя. У назоўнікі могуць пераходзіць іншыя часціны мовы, пераважна прыметнікі і дзеепрыметнікі. Пераход іншых часцін мовы ў назоўнікі называецца субстантывацыяй.Пры субстантывацыі прыметнікі і деепрыметнікі набываюць прадметнае значэнне і зменную катэгорыю роду: мінулае, марожанае, знаѐмы, добрае, вечнае. Семантычны спосаб утварэння назоўнікаў звязаны з пераасэнсаваннем раней вядомых слоў: брыгадзір, кулак, або з распадам полісеміі, калі ўтвараюцца два словы з новым значэннем: шапка ―галаўны ўбор‖ і ―агульны загаловак‖.

Прыметнік як часціна мовы

Лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў. Якасныя, адносныя і прыналежныя прыметнікі, іх значэнне і граматычныя асаблівасціПаводле лексічных значэнняў, граматычных і словаўтваральных асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на тры разрады: якасныя, адносныя прыналежныя.

Поўныя і кароткія формы прыметнікаў

Ступені параўнання якасных прыметнікаў, іх значэнне і ўтварэнне

Дата добавления: 2018-02-28 ; просмотров: 1067 ; Мы поможем в написании вашей работы!

Источник